#1 Πέτρινα Pin-up
Χρονολογικά, αυτό το μέρος θα έπρεπε να έχει θέση Προλόγου – αλλά είναι πιο κατανοητό με βάση όσα έχουν προηγηθεί. Και περιέχει τα πιο διαχρονικά θέματα. Όπως είδαμε, οι γυναίκες του pin-up έχουν αφύσικα μακριά πόδια, μεγάλα στητά στήθη, υπερβολικά στενές μέσες, ακόμα και μικρότερο κεφάλι. Ο λόγος είναι πως για την απεικόνιση της ερωτικής γυναίκας, το pin-up βασίστηκε στην προϋπάρχουσα δυτική τέχνη. Και ένα κύριο χαρακτηριστικό της δυτικής τέχνης είναι η αλλοίωση των σωματικών χαρακτηριστικών σε αφύσικο βαθμό, ώστε να συμφωνούν με τα αισθητικά πρότυπα κάθε εποχής. Η πρακτική αυτή ονομάζεται εξιδανίκευση του κάλλους. Συμπεριλαμβάνει το «ρετούς» και τη διόρθωση ατελειών, αλλά πάει μακρύτερα. Παραμορφώνει το ανθρώπινο σώμα.
Οι απεικονίσεις των γυναικών ως σεξουαλικά όντα, σαν να είναι φτιαγμένες για την ερωτική ικανοποίηση του άντρα, συχνά φαίνονται ευτελείς, είναι μαγνήτης στερεοτύπων, ενάντια σε κάθε έννοια πολιτικής ορθότητας και σαν πρότυπα μπορούν να επιφέρουν διαταραχές στην αληθινή ζωή.
Και όμως – αναφερόμενοι μόνο στη σύγχρονη εποχή: από το pin-up μέχρι τη βιομηχανία του θεάματος και από τα κοινωνικά δίκτυα (όπου πολλοί αλλοιώνουν τις σωματικές αναλογίες σε φωτογραφίες του εαυτού τους) μέχρι τις φιγούρες εικονικής πραγματικότητας, οι εικόνες εξιδανικευμένων σωμάτων εξακολουθούν να κυριαρχούν και να γοητεύουν. Για άντρες και γυναίκες. Υπάρχει μια εναλλακτική, αρχέγονη εξήγηση γι αυτό.
Η Αφροδίτη του Βίλεντορφ είναι το πιο γνωστό, προϊστορικό, γυναικείο αγαλματίδιο που απεικονίζει τη γυναίκα με υπερμεγέθη στήθη, κοιλιά και γλουτούς. Είναι και το πρώτο παράδειγμα εξιδανίκευσης του ανθρωπίνου σώματος.
Ο νευροεπιστήμονας Β. Σ. Ραματσαντράν παρατήρησε ότι όλα τα προϊστορικά αγαλματίδια αυτού του είδους (οι ονομαζόμενες «Αφροδίτες») δημιουργήθηκαν από κοινωνίες τροφοσυλλεκτών στην Εποχή των Παγετώνων. Από ανθρώπους, δηλαδή, που ζούσαν στις πιο ακραίες συνθήκες και ήταν απίθανο να έχουν αποθέματα λίπους. Το πρόσωπο για αυτές τις κοινωνίες δεν φαίνεται σημαντικό – και αποδίδεται με υποτυπώδη τρόπο. Η έμφαση βρίσκεται στους μεγάλους γοφούς, στα τεράστια στήθη, στο ευκρινές αιδοίο και στον πληθωρικό σωματότυπο. Είναι χαρακτηριστικά που δηλώνουν τη γονιμότητα της γυναίκας, τη δυνατότητά της να θηλάσει και την αντοχή της σε περιόδους έλλειψης τροφής. Για τις κοινωνίες της Εποχής των Παγετώνων, αυτή η ευμεγέθης γυναίκα θα αποτελούσε το απόλυτο ιδανικό.
Οι προϊστορικές «Αφροδίτες», μας λένε πως από το λυκαυγές της ιστορίας, η απεικόνιση του ανθρωπίνου σώματος στην τέχνη δεν έχει στόχο να πλησιάσει την πραγματικότητα. Μάλλον, εστιάζει στα πρότυπα μιας κοινωνίας και υπερβάλλει τα χαρακτηριστικά που θεωρούνται επιθυμητά. Από την προϊστορική εποχή ας πάμε στο ζωικό βασίλειο. Τη δεκαετία του 1950 ο φυσιοδίφης Νίκολας Τίνμπεργκεν έδειχνε σε νεοσσούς γλάρων ένα κίτρινο ραβδί με μια κόκκινη ρίγα, που αντέγραφε ένα αγαπημένο τους φυσικό ερέθισμα, το ράμφος της μητέρας τους. Οι νεοσσοί χτυπούσαν το ραβδί περιστασιακά, με τον ίδιο τρόπο που χτυπούσαν το ράμφος της μητέρας τους, όταν της ζητούσαν τροφή. Στη συνέχεια τους έδειχνε ένα ραβδί με τρεις κόκκινες ρίγες, δημιουργώντας ένα υπερ-ερέθισμα. Οι νεοσσοί το χτυπούσαν με μεγαλύτερο ενθουσιασμό, αγνοώντας τη μητέρα και τα μονόριγα ραβδιά. Ο Τίνμπεργκεν συμπέρανε ότι τα τεχνητά και μεγεθυμένα ερεθίσματα (τα οποία ονόμασε «υπερ-ερεθίσματα») προκαλούν πιο έντονες αντιδράσεις απ’ ότι τα φυσικά ερεθίσματα που αντιγράφουν.
Ο Β. Σ. Ραματσαντράν μετέφερε αυτή τη θεωρία στην τέχνη. Τα μεγεθυμένα χαρακτηριστικά των προϊστορικών αγαλματιδίων ήταν τα πρώτα ανθρώπινα «τρίριγα ραβδιά» – τα πρώτα δικά μας υπερ-ερεθίσματα. Και είναι φυσικό οι εικόνες παρόμοιων μεγεθυμένων χαρακτηριστικών να αποτυπώνονται στις τέχνες κάθε εποχής, που έχουν στόχο την αυξημένη τέρψη των αισθήσεων. Για τον Ραματσαντράν, αυτός είναι ο μηχανισμός της εξιδανίκευσης. Και ιστορικά, αφορούσε τις απεικονίσεις και των δύο φύλων.
«Αφροδίτη του Βίλεντορφ» (26.000 π.Χ.)
Χιλιετίες μετά το ανθρώπινο χέρι πάνω στην πέτρα, συνεχίζουμε να αλλοιώνουμε τις αναλογίες του είδους μας με πινέλα, γραφίδες και ψηφιακά φίλτρα και λογισμικά. Όλες οι εικόνες αποδεικνύουν ότι δεν ικανοποιούμαστε με την πιστή αντιγραφή της πραγματικότητας – ιδιαίτερα στη Δύση. Ίσως μάλιστα επιζητούμε να βλέπουμε μεγεθυμένα γενικά τα πρότυπα μας: αισθητικά και κοινωνικά. Το κοινό έχει πλέον γαλουχηθεί με τη δυτική οπτική και τα φωτογραφικά λογισμικά είναι διαθέσιμα σε όλους (προκαλώντας και διαμαρτυρίες για την κατάχρησή τους). Είναι ενδιαφέρον πού θα καταλήξει αυτή η συζήτηση – όπως θα ήταν ενδιαφέρουσα μια ενδελεχής διερεύνηση της εξιδανίκευσης σε μη δυτικούς πολιτισμούς.
Εάν πάντως το πρώτο χαρακτηριστικό της δυτικής τέχνης είναι η τάση στην εξιδανίκευση, το δεύτερο είναι η εμμονή με το γυμνό. Ιδιαίτερα το γυναικείο. Τα δύο συνδυάζονται σε ένα εξιδανικευμένο γυμνό σώμα, που παραπέμπει στο θείο. Και αυτό μάς φέρνει στην τελευταία και πιο αναπάντεχη ιδιότητα της ερωτικής γυναίκας, που εμπεριέχεται στο pin-up. Και συνήθως δεν λαμβάνει τη δέουσα προσοχή.